Τρίτη 12 Απριλίου 2011

Η μαγεία της μουσικής


Ο χορός του φωτός
Μουσικοθεραπεία ανά τους αιώνες (I)

ΑΠOΣTOΛOΣ KΩΣTIOΣ
Kαθηγητής Μουσικολογίας στο ΤΜΣ του Πανεπιστημίου Αθην
Η ΙΔΕΑ της μουσικοθεραπείας είναι τόσο παλιά όσο και η μουσική· το ιστορικό πορτρέτο της αποδίδει με ακρίβεια τις πολιτισμικές εξελίξεις της ανθρωπότητας σε όλες τις γραμμές και τις αποχρώσεις1. Ο πρωτόγονος άνθρωπος πίστευε στην ύπαρξη τόσο των κακών όσο και των καλών πνευμάτων. Θεωρούσε ότι τα κακά προκαλούν τις συμφορές του, ανάμεσά τους και η ασθένεια, ενώ τα καλά, την επέμβαση των οποίων επικαλείται ο μάγος-θεραπευτής της φυλής, τον απαλλάσσουν από τα παθήματά του. Στη διαδικασία αυτή η μουσική, που εθεωρείτο ότι είναι μαγικής προέλευσης, έπαιζε πρωταρχικό ρόλο, δεδομένου ότι αποτελούσε το μέσο επικοινωνίας του θεραπευτή με τα πνεύματα, καθένα από τα οποία είχε το δικό του μουσικό στίγμα. Στη διάρκεια της τελετουργικής διαδικασίας ο μάγος-θεραπευτής προσπαθούσε να βρει το ηχητικό στίγμα του κακού πνεύματος, το οποίο μιμείτο μουσικά. Η μίμηση τού έδινε τη δύναμη να εξουσιάζει το πνεύμα και να εξουδετερώνει την κακή του διάθεση.
Το παράδοξο είναι ότι κατάλληλα άτομα για τον ρόλο του μάγου-θεραπευτή των τοτεμικών πολιτισμών δεν ήσαν τα απολύτως υγιή μέλη της φυλής, αλλά άτομα επιρρεπή σε υστερικές εκδηλώσεις. Υποβαλλόμενα σε σωματικές και ψυχικές βασάνους, τα άτομα αυτά αποκτούσαν ακόμη μεγαλύτερη ευαισθησία, ώστε με τη βοήθεια της μουσικής και του χορού περιέπιπταν σε κατάσταση trance, οπότε ενεργοποιούνταν οι ειδικές δυνάμεις τους. Φυσικά, απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία θετικού αποτελέσματος ήταν η αμοιβαία πίστη, του μάγου στις ικανότητές του και του ασθενούς στη μαγική δύναμη τού θεραπευτή και της τελετουργικής διαδικασίας.
Το πέρασμα από τον πολιτισμό των τοτέμ στον κόσμο των θρησκευτικών δοξασιών, ήταν εξέλιξη που πήρε στην ανθρωπότητα χιλιάδες χρόνια: ακόμη ώς σήμερα γίνεται λόγος για άτομα που κατέχονται από το πνεύμα του κακού (δαιμονισμένοι), ακόμη ώς σήμερα παραμένει πλατιά διαδεδομένη η πεποίθηση ότι η αρρώστια δόθηκε στον άνθρωπο από τον Θεό ως τιμωρία για τα αμαρτήματά του. Και πάλι, η μουσική επιστρατεύεται ως θεραπευτικό μέσο· η παρουσία της στις θρησκευτικές τελετές είναι δεσπόζουσα, δεδομένου ότι θεωρείται δώρο των θεών, επομένως χρήσιμο στους ανθρώπους για να τους λατρεύουν, αλλά και να τους εξευμενίζουν ώστε να αποφεύγουν τις συνέπειες της οργής τους, αρρώστιες, λοιμούς κ.ά.

«...Συγκράτησαν το αίμα με επωδές...»

Εξαιρετικής σημασίας για την ιστορική θεώρηση της εξέλιξης της μουσικοθεραπείας είναι η επισήμανση της Τζούλιετ aλβιν, σύμφωνα με την οποία υπάρχουν πρακτικές χρήσης της μουσικής ως θεραπευτικού μέσου, οι οποίες έχουν επιβιώσει όλων των εξελίξεων. Το γεγονός οδηγεί στην πολύ σημαντική διαπίστωση για την ερμηνεία της μουσικοθεραπευτικής επενέργειας, ότι ενώ οι αντιλήψεις για την ασθένεια και την αντιμετώπισή της έχουν αλλάξει στη διαδρομή των αιώνων, η αντίδραση του ανθρώπου στο ηχητικό-μουσικό φαινόμενο φαίνεται πως ουσιαστικά παραμένει αμετάβλητη2. Η χρησιμοποίηση π.χ. των επωδών για τη θεραπεία ανθρώπων και ζώων, την αποτροπή δύσκολων ή καταστροφικών καιρικών συνθηκών, για τη γονιμότητα, την εκδίωξη των δαιμονίων κ.λπ. ήταν πλατιά διαδεδομένη στους αρχαίους ανατολικούς λαούς όσο και στους αρχαίους Eλληνες. Ο Ασκληπιός, σύμφωνα με την παράδοση, απέκτησε τις πρώτες του ιατρικές γνώσεις κοντά στον Κένταυρο Χείρωνα· μετείχε στην αργοναυτική εκστρατεία και θεράπευε τους αργοναύτες από ποικίλα νοσήματα όχι μόνο με φάρμακα, βότανα, έμπλαστρα, χειρουργικές επεμβάσεις, αλλά και με επωδές3. Ο Oμηρος περιγράφει πως στη διάρκεια ενός κυνηγιού ο Οδυσσέας τραυματίστηκε από ένα αγριογούρουνο και «οι αγαπημένοι γιοι του Αυτόλυκου ασχολήθηκαν με τη φροντίδα και το δέσιμο της πληγής του έξοχου Οδυσσέα […] και συγκράτησαν το μαύρο αίμα με επωδές…» (Οδύσσεια, Τ 456).
Αριστερά του ιωνικού κίονα η Αντίκλεια, μητέρα του Οδυσσέα, και δεξιά (δηλ. μέσα στο παλάτι) ο πατέρας της, Αυτόλυκος. Οι γιοι του «συγκράτησαν το μαύρο αίμα» της πληγής του Οδυσσέα με επωδές. Απουλικός κρατήρας, περ. 420 π.Χ., Μόναχο – Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων.
Σύμφωνα με την κοσμοθεώρηση των Eλλήνων φιλοσόφων η θεραπεία είχε την έννοια της αποκατάστασης της διαταραγμένης αρμονίας σώματος και ψυχής, αντίληψη που δεν απέχει από τις σύγχρονες αρχές της ιατρικής· η ρήση «νους υγιής εν σώματι υγιή» εκφράζει επιγραμματικά την αμφίδρομη σχέση, την αλληλεξάρτηση, την ιδέα της αρμονίας του σύμπαντος, η οποία σύμφωνα με τους πυθαγόρειους διεπόταν από την ανώτατη αρχή των αριθμών, την ίδια αρχή που διέπει και τη μουσική. Ας σημειωθεί ότι οι πυθαγόρειοι θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος αποτελεί μέρος του σύμπαντος.

Πυθαγόρας και Δημόκριτος

Επόμενο ήταν, μια τέτοια αντίληψη για τη φύση της ασθένειας να οδηγήσει στη χρήση της μουσικής για θεραπευτικούς σκοπούς. Καθώς μας πληροφορεί ένας από τους βιογράφους του Πυθαγόρα, ο Ιάμβλιχος, οι πυθαγόρειοι «χρησιμοποιούσαν και κατά τον υπόλοιπο χρόνο τη μουσική για την αποκατάσταση της υγείας και υπάρχουν κάποιες μελωδίες που αποκαθιστούν τα ψυχικά πάθη, τις απελπισίες και τους δυνατούς πόνους, τις οποίες (μελωδίες) επινόησε ως εξαιρετικά βοηθητικές, και άλλες πάλι για την οργή, τους θυμούς και για κάθε παρέκκλιση της ψυχής (που νοσεί)».4 Αυτό σημαίνει οτι οι πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική ως θεραπευτικό μέσο και ότι ορισμένες μελωδίες είχαν αποδειχτεί αποτελεσματικότατες για την καταστολή της αθυμίας, της επίμονης ανησυχίας. aλλες πάλι για τον θυμό, την οργή και λοιπές ψυχικές διεγέρσεις. Πρόκειται, ασφαλώς, γι' αυτό που ο Πυθαγόρας ονόμαζε «μουσική ιατρική». Οι πρακτικές αυτές βασίζονταν στην αντίληψη ότι ο κόσμος των ήχων και ο εσωτερικός κόσμος της ψυχής συνδέονται με μια μυστική συγγένεια και ότι η αρμονία της μουσικής προκαλεί μια αθέλητη συνήχηση της ψυχής, γεγονός που εξηγεί την επενέργειά της. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ιάμβλιχου οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη λύρα για τον ευγενικό της ήχο, ενώ θεωρούσαν ότι ο αυλός είχε ήχο πληθωρικό, κατάλληλο για γιορτές. Μάλιστα, ο Αριστείδης Κουϊντιλιανός, στο περίφημο σύγγραμμά του De mosica (Περί μουσικής), γράφει: «Ο Πυθαγόρας συμβούλευε τους νεαρούς μαθητές του να ξεπλένουν την ακοή τους ύστερα από το άκουσμα του αυλού, παίζοντας προσήκοντα μέλη στη μικρή λύρα ώστε να καταστέλουν τις μη ελεγχόμενες από τη λογική ψυχικές διεγέρσεις».5 Αντίθετα, ο Δημόκριτος συνιστούσε για τη θεραπεία πολλών ασθενειών τον αυλό· το όργανο, που παλλόταν από τα ηχητικά κύματα, φερόταν σε απευθείας επαφή με το πάσχον μέλος του σώματος (για παράδειγμα, στη περίπτωση μιας ισχιαλγίας) και, η δόνηση μεταδιδόμενη στους μύες, επενεργούσε θεραπευτικά. Στη βάση αυτών των δύο εκ διαμέτρου αντίθετων απόψεων για τη χρήση του αυλού βρίσκονται δύο διαφορετικές διδασκαλίες· η πρώτη (του Πυθαγόρα) αναγνωρίζει την ηθική, παιδευτική αξία της μουσικής· η δεύτερη (του Δημόκριτου) πηγάζει από τη φυσιοκρατική σκέψη. Και οι δύο θα φτάσουν στις μέρες μας και -για να περιοριστούμε στον τομέα της μουσικοθεραπείας- θα αποτελέσουν δύο βασικές σχολές της: η μία έχει ως αφετηρία την αισθητική ποιότητα της μουσικής και την ηθικοπλαστική της επίδραση· βασίζεται στην Αισθητική και την Ψυχολογία της μουσικής, αποβλέπει στη σωστή αγωγή που εξασφαλίζει φυσιολογική πνευματική και ψυχική ανάπτυξη, ψυχοσωματική ισορροπία και, συνεπώς, διεκδικεί ουσιαστικό ρόλο όχι μόνο στη θεραπεία, αλλά και στην πρόληψη· η άλλη αξιοποιεί τις γνώσεις της Φυσιολογίας και της Ψυχολογίας της Ακουστικής στοχεύοντας σε άμεσα θεραπευτικά αποτελέσματα.

Πλάτων και Αριστοτέλης

Η πρακτική των επωδών θα περάσει στους κλασικούς χρόνους. Ο Χαρμίδης, στους Διαλόγους του Πλάτωνα, ρωτάει τον Σωκράτη αν γνωρίζει κάποια θεραπεία για την κεφαλαλγία του και εκείνος του συνιστά το φύλλο κάποιου φυτού προσθέτοντας «… ότι κοντά στο φάρμακο είναι και μερικές επωδές, τις οποίες αν απαγγέλλει κανείς και συγχρόνως παίρνει το φάρμακο, αυτό τον θεραπεύει εντελώς. Χωρίς όμως τις επωδές το φάρμακο καθόλου δεν ωφελεί…» (Πλάτων Χαρμίδης 155e).
Η παρατήρηση για την επίδραση της μουσικής δεν περιορίστηκε στα σωματικά πάθη, αλλά επεκτάθηκε και στο θυμικό του ανθρώπου: ο Κέβης λέγει στον Σωκράτη: «Μάλλον δε, είναι σαν να μη φοβόμαστε εμείς οι ίδιοι, αλλά σα να υπάρχει μέσα μας κάποιο παιδί, το οποίο τα φοβάται αυτά. Τούτο λοιπόν (το παιδί) ας προσπαθήσουμε να πείσουμε να μη φοβάται τον θάνατο, […]. Αλλά πρέπει, είπε ο Σωκράτης, να λέτε επωδές σ' αυτό κάθε μέρα, μέχρι να τον απαλλάξετε ριζικά από τον φόβο» (Πλάτων Φαίδων 77e).

Η ιδέα της κατανίκησης του φόβου διά της μουσικής θα επανέλθει δυο χιλιάδες χρόνια αργότερα και μάλιστα με τη μορφή μιας πρωθύστερης ομαδικής μουσικοθεραπευτικής αγωγής: ο Αμπρουάζ Παρέ, διάσημος χειρουργός του 16ου αιώνα, συνιστούσε στους ασθενείς που επρόκειτο να χειρουργήσει, να κατανικούν τον φόβο τους, παίζοντας με άλλους μαζί βιόλα ή βιολί. Το πόσο σύγχρονη είναι η ιδέα της χρησιμοποίησης της μουσικής στην κατανίκηση του φόβου, αποδεικνύει η σχετικά πρόσφατη πειραματική ανάπτυξή της στο Τμήμα Αναισθησιολογίας του Νοσοκομείου για τραυματίες αθλητές της γερμανικής πόλης Λίντενσαϊντ. Εκεί, η εφαρμογή μουσικοθεραπευτικών προγραμμάτων σε περιπτώσεις επτά χιλιάδων ασθενών, απέδειξε πως η απαιτούμενη δόση φαρμάκων κατά το στάδιο προετοιμασίας της εγχείρισης, μπορούσε να μειωθεί έως και στο ήμισυ της συνήθως χορηγούμενης, χάρη στην αγχολυτική επίδραση της μουσικής, χωρίς να παρατηρηθούν συμπτώματα επιδείνωσης των κλινικών-φυσιολογικών δεικτών. Αντίστοιχα, η χρήση αναισθητικών στη διάρκεια της εγχείρισης και αναλγητικών ύστερα από αυτήν παρέμεινε στα γνωστά επίπεδα.6
Σύμφωνα με την aλβιν, αν ο Ιπποκράτης θεωρείται ο πατέρας της Ιατρικής, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης πρέπει να αναγνωριστούν ως οι πρόδρομοι της μουσικοθεραπείας, με την έννοια ότι πρέσβευαν την ελεγχόμενη χρήση της μουσικής. Ο Πλάτων: «Η αρμονία, η οποία έχει φορές (κινήσεις) συγγενείς προς τις περιφορές της ψυχής μας, έχει δοθεί από τις Μούσες σ' εκείνον, ο οποίος τις συναναστρέφεται με φρόνηση όχι για να τού χρησιμεύει για αλόγιστη ηδονή, όπως τώρα (νομίζεται), αλλά για να επαναφέρει σε τάξη και συμφωνία με τον εαυτό της την εκτός αρμονίας (ανάρμοστη) περιφορά της ψυχής μας» (Πλάτων Τίμαιος 47 c-d-e). Και ο Αριστοτέλης: «Είναι φανερό ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε όλες τις αρμονίες, αλλά όχι κατά τον ίδιο τρόπο· τις πιο ηθικές για την εκπαίδευση, τις πιο ζωηρές και ενθουσιώδεις για ακρόαση· αλλά την εκτέλεσή τους πρέπει να την αναλάβουν άλλοι. Οι εντυπώσεις που καταλαμβάνουν έντονα ορισμένες ψυχές αναπτύσσονται σε όλες (τις ψυχές) αλλά σε διαφορετικό βαθμό, όπως η συμπάθεια και ο φόβος, προσέτι δε ο ενθουσιασμός. Διότι μερικοί καταλαμβάνονται εύκολα από αυτό το συναίσθημα. Και τους βλέπουμε όταν υποβληθούν στην επίδραση θρησκευτικών μελωδιών, οι οποίες εξοργιάζουν (συναρπάζουν) την ψυχή, να φτάνουν σε τέτοια ψυχική κατάσταση, όμοια με εκείνη όσων έχουν υποβληθεί σε ιατρική θεραπεία και ψυχικό καθαρμό» (Αριστοτέλης Πολιτικά Θ 7, 1342α, 1-12).
Από τον Σενέκα, τον δάσκαλο και σύμβουλο του Pωμαίου αυτοκράτορα Νέρωνα, πληροφορούμεθα πως ο Μαικήνας χρησιμοποιούσε τη μουσική για να εκδιώξει από την ψυχή του τον φόβο ώστε να μπορέσει να κοιμηθεί. Στην Περί θυμού πραγματεία του ο Σενέκας αναρωτιέται: «Ποιος δεν γνωρίζει ότι το μικρό κέρας και η τρομπέτα προκαλούν ψυχική διέγερση, ενώ τα νανουρίσματα γαληνεύουν την ψυχή και φέρνουν τον ύπνο».







Από την αρχή του Απόλλωνος!


Πηγή

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου